AHSEC Class 11 History Chapter 1 Question Answer Assamese Medium 2025 | প্ৰাৰম্ভিক সমাজ | অধ্যায় ১ | Lesson 1 | Class 11 History Question Answer Assamese | HS 1st Year History Chapter 1 Question Answer Assamese Medium 2025
প্ৰথম অধ্যায়
প্ৰাৰম্ভিক সমাজ
১। অতি চমু উত্তৰ লিখা
ক) জুইৰ ব্যৱহাৰৰ নিদৰ্শন কিমান লাখ বছৰৰ পূৰ্বে পোৱা গৈছে?
উত্তৰঃ ৫৬ লাখ বছৰৰ পূৰ্বে।
খ) মোৰ্য্য সাম্ৰাজ্যৰ প্ৰতিষ্ঠা কেতিয়া হৈছিল?
উত্তৰঃ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩২১ চনত।
গ) On the origin of species নামৰ গ্ৰন্থখনৰ লেখক কোন?
উত্তৰঃ চাৰ্লছ ডাৰউইন (Charles Darwin)।
ঘ) স্পেইনৰ আলটামিৰা গুহাটো কোন চনত আৱিস্কাৰ হয়?
উত্তৰঃ ১৮৭৯ চনত।
ঙ) মাৰীৰ ৰাজকাৰেঙৰ কোঠাৰ সংখ্যা কিমান আছিল?
উত্তৰঃ ২৬০ টা।
চ) স্বাধীন বেবিলনৰ শেষৰজন ৰজা কোন আছিল?
উত্তৰঃ নব’নিদাচ (Nabonidus)।
ছ) কেতিয়াৰ পৰা ইজিপ্তত লোৰ ব্যৱহাৰ হৈছিল?
উত্তৰঃ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৭০০–৬০০ ৰ সময়ছোৱাত।
জ) আলেকজেণ্ডাৰে কেতিয়া বেবিলন আক্ৰমণ কৰিছিল?
উত্তৰঃ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩৩১ চনত।
ঝ) জীৱাশ্ম কি?
উত্তৰঃ প্ৰাগৈতিহাসিক সময়ৰ উদ্ভিদ, প্ৰাণী বা মানুহৰ শিলালৈ ৰূপান্তৰিত হোৱা অৱশেষ।
ঞ) প্ৰাইমেটসকল কোন গোটৰ অন্তৰ্ভূক্ত?
উত্তৰঃ স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ এক গোট (Order Primates)।
২। চমু উত্তৰ লিখা
ক) সঁজুলি তৈয়াৰ কৰাত প্ৰয়োজন হোৱা উপাদানসমূহৰ এখন তালিকা প্ৰস্তুত কৰা ।**
উত্তৰঃ আদিম মানুহে সঁজুলি তৈয়াৰ কৰিবলৈ তলত দিয়া উপাদানসমূহ ব্যৱহাৰ কৰিছিল :
১. শিল (হাতকুঠাৰ, চটা-চট হাতিয়াৰ)
২. হাড় (জন্তুৰ হাড়ৰ পৰা সঁজুলি)
৩. কাঠ (ধনুকাঁড়, যাঠি আদি)
খ) মানুহ আৰু বান্দৰ বা বন মানুহৰ দৰে স্তন্যপায়ী জীৱৰ মাজত দৈহিক আৰু আচাৰ ব্যৱহাৰৰ কিছুমান সাদৃশ্য আছে । এই কথাই ইংগিত দিয়ে যে মানুহ সম্ভৱ বন মানুহৰ পৰা বিৱৰ্তিত হৈছে । ক) আচৰণ আৰু খ) দৈহিক গঠন — এই দুটা শিতানত ভাগে-ভাগে সামজ্ঞস্যসমূহৰ এখন তালিকা প্ৰস্তুত কৰা ।
উত্তৰঃ
| দৈহিক গঠনৰ সাদৃশ্য | আচৰণগত সাদৃশ্য |
| ১. হাতৰ গঠন : দুয়োৰে হাতত বিপৰীতমুখী বৃদ্ধাংগুলি (Opposable thumbs) আছে | | ১. সামাজিক জীৱ : দুয়োৰে গোট হৈ বাস কৰা, সামূহিক চিকাৰ আদিৰ প্ৰৱণতা | |
| ২. চকুৰ অৱস্থান : দুয়োৰে চকু মুখৰ সন্মুখফালে (বিন’কুলাৰ দৃষ্টি) | | ২. সন্তানৰ যত্ন : মাকে দীৰ্ঘ সময়লৈকে সন্তানক পোহে | |
| ৩. মগজু : দুয়োৰে মগজু জটিল আৰু ক্ৰেণিয়াম ডাঙৰ (বিশেষকৈ ফ্ৰন্টেল ল’ব) | | ৩. ভাৱ-বিনিময় : মুখৰ অভিব্যক্তি, শব্দ আৰু ইংগিতেৰে ভাৱ প্ৰকাশ | |
| ৪. অস্থিৰ গঠন : একে ধৰণৰ হাড়ৰ গঠন (যেনে: বাহু, ভৰিৰ হাড়) | | ৪. সঁজুলি ব্যৱহাৰ : সৰল সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষমতা (যেনে: কাঠিৰে পোক উলিওৱা) | |
| ৫. ডিএনএ : ৯৮-৯৯% ডিএনএ সাদৃশ্য (চিম্পান্জীৰ সৈতে) | | ৫. শিকণ ক্ষমতা : অভিজ্ঞতাৰ পৰা শিকা আৰু সমস্যা সমাধান কৰা | |
গ) মানুহৰ আৱিৰ্ভাৱৰ আঞ্চলিক ধাৰাবাহিকতা আৰ্হিৰ সমৰ্থনৰ যুক্তি আগবঢ়োোৱা যুক্তিবোৰ আলোচনা কৰা । তুমি ভাবা নেকি যে ই পুৰাতাত্ত্বিক সমলৰ ওপৰত পতিয়ন যাব পৰা ব্যাখ্যা দাঙি ধৰে ?
উত্তৰঃ
যুক্তিসমূহ :
১. স্থানীয় উত্তৰাধিকাৰ :
এছিয়া, ইউৰোপ, আফ্ৰিকাত স্থানীয় Homo erectus ৰ পৰা আধুনিক মানুহলৈ ক্রমাগত শাৰীৰিক পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰমাণ (যেনে: এছিয়াত শ্বেভেল আকাৰৰ দাঁত)
ভিন্ন অঞ্চলত অনন্য দৈহিক বৈশিষ্ট্য (যেনে: ইউৰোপীয়ানসকলৰ সোঁতা বৰণ) স্থানীয় ভাৱে বিৱৰ্তিত হোৱা
২. সাংস্কৃতিক ধাৰাবাহিকতা :
প্ৰতিটো অঞ্চলত সঁজুলি প্রযুক্তি ৰ ক্ৰমবিকাশ (যেনে: আফ্ৰিকাত Acheulean → Middle Stone Age)
৩. জীৱাশ্মৰ ধাৰা :
জাভা (ইণ্ডোনেছিয়া)ৰ পৰা Homo erectus → Homo sapiens ৰ মধ্যৱৰ্তী জীৱাশ্ম
নিৰ্ভৰযোগ্যতাৰ মূল্যায়ন :
শক্তিশালী দিশ :
পুৰাতাত্ত্বিক সমল (সঁজুলি, শিল্প) আৰু জীৱাশ্মই স্থানীয় ধাৰাবাহিকতা স্পষ্টকৈ দেখুৱায়।
দুৰ্বল দিশ :
জিনীয় অধ্যয়ন (DNA) প্রমাণ কৰে যে সকলো আধুনিক মানুহৰ উৎস আফ্ৰিকা (Out of Africa তত্ত্ব)
জীৱাশ্মৰ মাজৰ ফাঁক (যেনে: ইউৰোপত Neanderthalsৰ হঠাৎ অন্তৰ্দশন)
ঘ) (ক) ফল-মূল সংগ্ৰহ , খ) সজুলি নিৰ্মাণ, গ) জুইৰ ব্যৱস্থা । এই কেইটাৰ ভিতৰত কোনটো পুৰাতাত্ত্বিক অভিলেখত আটাইতকৈ বেছিকৈ উল্লেখিত হয় ?
উত্তৰঃ সঁজুলি নিৰ্মাণ পুৰাতাত্ত্বিক অভিলেখত আটাইতকৈ বেছিকৈ উল্লেখিত হয় ।
যুক্তিসমূহ :
১. স্থায়িত্ব : শিল/হাড়ৰ সঁজুলি সহস্ৰাব্দ ধৰি অক্ষত থাকে, কিন্তু ফল-মূলৰ অৱশেষ বা জুইৰ ছাই সহজে নষ্ট হয় ।
উদাহৰণ : আফ্ৰিকা/এছিয়াত ২৫ লাখ বছৰ পুৰণি শিলৰ হাতকুঠাৰ পোৱা গৈছে ।
২. প্ৰাচুৰ্য্য : খননস্থলীসমূহত হাজাৰ হাজাৰ** সঁজুলি পোৱা যায় (যেনে: কেনিয়াত অলডুৱাই গৰ্জত), আনহাতে জুইৰ প্ৰমাণ (যেনে: ইজৰাইলৰ গেশেৰ বেনট্ যাকোবত ৭.৯ লাখ বছৰ পুৰণি কয়লা) অপেক্ষাকৃত কম ।
৩. ভৌগোলিক বিস্তাৰ : সঁজুলিৰ নমুনা সমগ্ৰ বিশ্বত (আফ্ৰিকাৰ পৰা ইউৰোপলৈ) পোৱা যায়, কিন্তু জুইৰ স্থায়ী চিন অতিৰিক্ত শুকান অঞ্চলতহে সংৰক্ষিত হয় ।
৪. সংস্কৃতিৰ সাক্ষ্য : সঁজুলিৰ ধৰণ (অচিউলিয়ান, মাষ্টেৰিয়ান)ৰ পৰা মানৱ সম্প্ৰদায়ৰ টেকন’লজিকেল বিকাশ স্পষ্ট হয়, যাৰ তুলনাত ফল-মূল সংগ্ৰহৰ প্ৰমাণ অস্পষ্ট ।
ঙ) আমি কিয় কওঁ যে প্ৰাকৃতিক সাৰ আৰু উচ্চহাৰৰ খাদ্য- উৎপাদন প্ৰাচীন নগৰীয়া জীৱনৰ একমাত্ৰ কাৰণ নহয় ?
উত্তৰঃ নগৰ গঠনৰ বাবে উচ্চ খাদ্য-উৎপাদন অপৰ্যাপ্ত, কাৰণঃ
১. বাণিজ্যিক কাৰক : মেছ’পটেমিয়া/সিন্ধু উপত্যকাত বাণিজ্য পথ (জলপথ, স্থলপথ) নগৰ স্থাপনত গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল।
উদাহৰণ: হৰপ্পান সভ্যতাই লেপাচ লাজুলি, সোণৰ বাণিজ্য কৰিছিল।
২. প্ৰযুক্তিগত অগ্ৰগতি : সেচ ব্যৱস্থা, গাঁথনি নিৰ্মাণ (ইজিপ্তৰ নাইল নদীৰ বান নিয়ন্ত্ৰণ)।
৩. সামাজিক সংগঠন : ৰাজনৈতিক নেতৃত্ব (ৰজা/পুৰোহিত), শ্রেণীবিভাজন, কৰ সংগ্ৰহৰ প্ৰণালী।
৪. ধৰ্মীয়-সাংস্কৃতিক কেন্দ্ৰ : মেছ’পটেমিয়াৰ জিগুৰাট, ইজিপ্তৰ মন্দিৰসমূহ জনবসতি আকৰ্ষণ কৰিছিল।
চ) তলত দিয়া বিলাকৰ প্ৰাচীন নগৰ স্থাপনৰ বাবে কোনবোৰ প্ৰয়োজনীয়তা চৰ্ত, আৰু কোনবোৰ কাৰকৰ প্ৰয়োজন, আৰু নগৰীয়া পৰিৱেশৰ ফলাফলনো কোনবোৰ বাছি উলিওৱা ।ক) উচ্চ হাৰত খাদ্য-দ্ৰব্যৰ উৎ,পাদন, খ) জলপথ, গ) ধাতু আৰু পাথৰৰ অভাৱ, ঘ) শ্ৰমৰ বিভাজন, ঙ) মোহৰৰ ব্যৱহাৰ, চ) ৰজাৰ সামৰিক শক্তি বৃদ্ধি আৰু তাৰ শ্ৰমৰ ফলত শ্ৰম বাধ্যতামূলকৰণ ।
উত্তৰঃ
ক) উচ্চ হাৰত খাদ্য-দ্ৰব্যৰ উৎপাদন (অতিরিক্ত খাদ্য উৎপাদন নগৰবাসীৰ ভৰণ-পোষণৰ বাবে মৌলিক চর্ত আছিল)।
খ) জলপথ (বাণিজ্য আৰু যোগাযোগৰ সুবিধা দিয়ে),
ঘ) শ্ৰমৰ বিভাজন (বিভিন্ন বৃত্তিৰ বিকাশ ঘটায়),
ঙ) মোহৰৰ ব্যৱহাৰ (অৰ্থনৈতিক লেনদেন সহজ কৰে),
চ) ৰজাৰ সামৰিক শক্তি বৃদ্ধি আৰু শ্ৰম বাধ্যতামূলকৰণ (নগৰ নিৰ্মাণ আৰু সুৰক্ষা নিশ্চিত কৰে)।
নগৰীয়া পৰিৱেশৰ ফলাফল :
খ) জলপথ (নদীৰ দূষণ বৃদ্ধি),
ঘ) শ্ৰমৰ বিভাজন (জনসংখ্যা বৃদ্ধি, বায়ু দূষণ, আৰু অসামাজিক অসমতা),
চ) ৰজাৰ সামৰিক শক্তি বৃদ্ধি (যুদ্ধ, ধ্বংস আৰু পৰিৱেশৰ ক্ষতি)।
ছ) অঘৰী পশুপালকবোৰ কিয় নগৰীয়া জীৱনৰ বাবে বিপদজনক নহয় ?
উত্তৰঃ অঘৰী পশুপালকবোৰ নগৰীয়া জীৱনৰ বাবে বিপদজনক নহয় কাৰণ :
১. নিৰ্জন প্ৰাকৃতিক অঞ্চলত বাস: তেওঁলোকে নগৰৰ পৰা দূৰৈৰ নিৰ্জন অঞ্চলত (যেনে: শুকান তৃণভূমি, অৰণ্য) পশু চৰাই আৰু খাদ্য সংগ্ৰহ কৰি জীয়াই থাকে। নগৰলৈ অহাৰ প্ৰয়োজন নাই।
২. স্বয়ংসম্পূৰ্ণ জীৱন: তেওঁলোকৰ জীৱনধাৰণ প্ৰণালী (চিকাৰ, খাদ্য সংগ্ৰহ) নিজা গোটৰ ভিতৰতে সীমাবদ্ধ। নগৰবাসীৰ লগত সংঘৰ্ষৰ ইতিহাস নাই।
৩. সৰু আৰু শান্তিপূৰ্ণ গোট: হাডজাসকলৰ দৰে গোটবোৰ সৰু আৰু নিজা পৰিৱেশত নিৰ্ভৰশীল। তেওঁলোকে নগৰ আক্ৰমণ বা লুটিৰ বাবে সংগঠিত নহয়।
৪. ভৌগোলিক আঁতৰত্ব: তেওঁলোকে নগৰৰ পৰা বহু দূৰৈৰ প্ৰাকৃতিক অঞ্চলত (যেনে: ইয়াচী হ্ৰদৰ চাৰিওকাষ) বাস কৰে, যাৰ ফলত নগৰীয়া জীৱনৰ লগত সংঘৰ্ষৰ সম্ভাৱনা কম।
জ) কিয় প্ৰাচীন মন্দিৰবোৰ দেখিবলৈ প্ৰায় ঘৰৰ দৰেই ।
উত্তৰঃ প্ৰাচীন মন্দিৰবোৰ ঘৰৰ দৰে দেখিবলৈ কাৰণ হল :
১. একে ধৰণৰ গঠন: ঘৰৰ দৰেই মন্দিৰবোৰত বহুতো কোঠালি আছিল (যেনে: পূজাৰ কোঠা, ভঁৰালৰ কোঠা, কাম কৰা ঠাই)।
২. একে নিৰ্মাণ সামগ্ৰী: ঘৰ সজোৱাৰ দৰে মন্দিৰবোৰো ইটাৰে সজা হৈছিল (স্থানীয়ভাৱে তৈয়াৰ কৰা নেসেকা ইটা ব্যৱহাৰ কৰিছিল)।
৩. ব্যৱহাৰৰ মিল: মন্দিৰবোৰ কেৱল পূজাৰ ঠাই নাছিল, তাত ঘৰৰ দৰে কাম-কাজ হৈছিল (ধান বনা, কাপোৰ বোৱা, সামগ্ৰী ভৰাই ৰখা আদি)।
৪. সৰল আৰ্হি: প্ৰাচীন কালত মন্দিৰৰ নক্সা মানুহৰ ঘৰৰ আৰ্হিতেই সজা হৈছিল, কিয়নো তেতিয়া জটিল স্থাপত্যৰ বিকাশ হোৱা নাছিল।
৩। ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্ন :
ক) চিকাৰ আৰু খ) আশ্ৰয়স্থল নিৰ্মাণত ভাষাৰ প্ৰয়োগে কিমান দুৰ সুবিধা কৰিব পাৰিলেহেতেন আলোচনা কৰা ।
উত্তৰঃ প্ৰাচীন কালত মানুহৰ বাবে চিকাৰ কৰা আৰু আশ্ৰয়স্থল সাজি লোৱা আছিল জীৱন ধাৰণৰ মূল কাম। ভাষা থকাৰ বাবে এই কামবোৰ বহুত সহজ হ’লহেঁতেন। তলত দুয়োটা বিষয়ে আলোচনা কৰা হ’ল:
ক) চিকাৰত ভাষাৰ ভূমিকা:
১. দলগত পৰিকল্পনা: ভাষাৰ জৰিয়তে মানুহে চিকাৰৰ আগতেই ক’ত, কেনেকৈ, কিমানজন লগ হ’ব আদি কথা পাতিব পাৰিলেহেঁতেন।
২. ভয়-সংকেত আদান-প্ৰদান: চিকাৰৰ সময়ত বিপদ (যেনে— হিংস্ৰ জন্তু ওচৰত) দেখিলে ভাষাৰে সতৰ্ক কৰিব পাৰিলেহেঁতেন।
৩. সম্পদৰ সঠিক বিতৰণ: মৰা জন্তুটোৰ মঙহ, ছাল আদি কাক কিমান দিব লাগে, ভাষাৰে মীমাংসা কৰিব পৰা গ’লহেঁতেন।
খ) আশ্ৰয়স্থল নিৰ্মাণত ভাষাৰ সুবিধা:
১. স্থান নিৰ্বাচন: কোন ঠাইত গুহা বা ঘৰ সাজিব (যেনে— দ, পানীৰ উৎসৰ ওচৰত), ভাষাৰে আলোচনা কৰিব পাৰিলেহেঁতেন।
২. সামগ্ৰী সংগ্ৰহ: কাঠ, বাঁহ, শিল আদি কিমান, ক’ৰপৰা আনিব লাগে, ভাষাৰে ক’ব পৰা গ’লহেঁতেন।
৩. কামৰ ভাগ-বতৰা: কোনে খান্দিব, কোনে বান্ধিব, কোনে সামগ্ৰী যোগান ধৰিব— এইদৰে ভাষাৰ জৰিয়তে কাম ভগাই ল’ব পৰা গ’লহেঁতেন।
৪. ৰক্ষণাবেক্ষণ: বতাহ, বৰষুণ, জোঁৰ আদিৰ পৰা কেনেকৈ ঘৰ ৰক্ষা কৰিব, সেই বিষয়ে পুৰণি মানুহে ভাষাৰে কথা পাতিব পাৰিলেহেঁতেন।
খ) পাঠৰ শেষত দিয়া সময়ৰেখা ১ আৰু ২ প্ৰত্যেকৰ পৰা দুটাকৈ ঘটনা বাছি উলিওৱা আৰু লিখা যে, কিয় সেইকেইটা তাৎ,পৰ্যপূৰ্ণহল
উত্তৰঃ পাঠৰ শেষত দিয়া সময়ৰেখা ১ (প্ৰাগঐতিহাসিক যুগ) আৰু সময়ৰেখা ২ (প্ৰাচীন নগৰীয়া সভ্যতা)ৰ পৰা দুটাকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ঘটনা বাছি উলিওৱা হ’ল:
সময়ৰেখা ১ৰ পৰা দুটা ঘটনা:
১. অগ্নিৰ ব্যৱহাৰ শিকাৰ ঘটনা (লক্ষ বছৰ পূৰ্বে):
কাৰণ :
(ক) অগ্নিয়ে মানুহক ৰাতি জোনাক দি হিংস্ৰ জন্তুৰ পৰা ৰক্ষা কৰিলে।
(খ) কেঁচা মাংস পুৰি খোৱাৰ সুবিধা হ’ল, খাদ্যৰ পৰিপাক সহজ হ’ল।
(গ) শীতত গৰম হ’বলৈ আৰু অন্ধকাৰত কাম কৰিবলৈ সুবিধা পালে।
২. কৃষিৰ আৱিষ্কাৰ (১২,০০০ বছৰ পূৰ্বে):
কাৰণ :
(ক) মানুহে শিকাৰীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি নাথাকি নিজে শস্য উৎপাদন কৰিবলৈ শিকিলে।
(খ) স্থায়ীভাৱে গাঁও পাতি থাকিবলৈ সুবিধা হ’ল।
(গ)খাদ্যৰ অভাৱ কমিল, জনসংখ্যা বাঢ়িবলৈ ধৰিলে।
সময়ৰেখা ২ৰ পৰা দুটা ঘটনা:
১. প্ৰথম নগৰৰ উত্থান (৫,৫০০ বছৰ পূৰ্বে):
কাৰণ:
(ক) মেছ’পটেমিয়া আৰু হৰপ্পাত মানুহে ইটাৰে ঘৰ সাজি চহৰ পাতিলে।
(খ) বেহা-বেপাৰ, শাসন ব্যৱস্থা আৰু সামাজিক সংগঠনৰ সূচনা হ’ল।
(গ) মানৱ সভ্যতাৰ এক নতুন অধ্যায় আৰম্ভ হ’ল।
২. লিপিৰ বিকাশ (৫,০০০ বছৰ পূৰ্বে):
কাৰণ:
(ক) চুমেৰীয় সভ্যতাত কিউনিফৰ্ম লিপিৰে লিখিবলৈ শিকিলে।
(খ) আইন, বেহা-বেপাৰৰ হিচাপ আৰু ধৰ্মীয় গ্ৰন্থ ৰেকৰ্ড কৰিব পৰা হ’ল।
(গ) জ্ঞান এজনৰ পৰা আনজনলৈ সঞ্চাৰিত হ’বলৈ ধৰিলে।
গ) মানুহ সম্ভৱ বনমানুহৰ পৰা বিৱৰ্তিত হৈছে ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ মানুহৰ উৎপত্তি তথা বিকাশৰ ইতিহাস এক রহস্যময় কিন্তু বৈজ্ঞানিকভাৱে সুদৃঢ় প্ৰক্ৰিয়া। এই বিকাশৰ বাটত বিজ্ঞানীসকলে বহু বছৰ ধৰি হোৱা গৱেষণাৰ জৰিয়তে এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছে—মানুহ বনমানুহৰ পৰা বিৱৰ্তিত হৈছে। ইয়াৰ অৰ্থ, বৰ্তমানৰ আধুনিক মানুহ হৈছে প্ৰাচীন বনমানুহ সদৃশ জীৱৰ উন্নত ৰূপ।
প্ৰথমতে, হমিনিড বুলি জনা জীৱসকল বনমানুহৰেই এটা শাখা আছিল। এইসকল হমিনিডৰ পৰা ধীৰে ধীৰে বিকাশ ঘটে হমিনিয়ড বা উন্নতমানৰ প্ৰজাতিলৈ। যদিও সিহঁতৰ মাজত কিছুমান উমৈহতীয়া বৈশিষ্ট্য আছিল—যেনে চাৰিটা ঠেং ব্যৱহাৰ কৰি খোজ কাঢ়া—তথাপি হমিনিডসকলৰ শৰীৰৰ গঠন অধিক উন্নত আছিল। সিহঁতে দুঠেংত থিয় হৈ চলাচল কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল, যাৰ ফলত হাত দুটাৰে বিভিন্ন কাৰ্য সম্পাদন কৰিব পাৰিছিল। এই হাতৰ সহায়ত সিহঁতে হাতিয়াৰ বনোৱা, বস্তু কঢ়িওৱা আদি কামত নিপুণতা লাভ কৰিছিল।
হমিনিডসকল কেইবাটাও বৰ্গত বিভক্ত—এইসকলক ‘জেনাচ’ বা প্ৰজাতি বুলি কোৱা হয়। এইসমূহৰ ভিতৰত ‘অষ্ট্ৰালোপিথেকাচ’ আৰু ‘হ’ম’ (Homo) নামৰ প্ৰজাতিসমূহ বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য। অষ্ট্ৰালোপিথেকাচৰ মস্তিষ্কৰ গঠন, হনু আৰু দাঁতৰ গঠনত হ’ম প্ৰজাতিৰ সৈতে তফাৎ পোৱা গৈছে। হ’ম প্ৰজাতিত মগজু অধিক বিকশিত আৰু চিন্তা-ক্ষমতা বেছি দেখা যায়।
দুঠেঙীয়া অৱস্থালৈ বিকাশ পাওঁতে মানুহৰ শৰীৰত এক দিশগত পৰিৱর্তন আহে। হাত মুক্ত হোৱাত সিহঁতে কেঁচুৱা বা অন্যান্য বস্তু বহন কৰিবলৈ সক্ষম হয়। ইয়াৰ ফলত হাতৰ কৌশল আৰু বুদ্ধিৰো বিকাশ ঘটে। এই বিকাশত বিজ্ঞানীসকলে পোৱা জীৱাশ্মবোৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰমাণ আগবঢ়ায়। উদাহৰণস্বৰূপে, হ’ম হেবিলিছ (Homo habilis) প্ৰজাতিৰ জীৱাশ্ম ইথিওপিয়াৰ ওমো আৰু তাঞ্জানিয়াৰ অল্ডোৱাই গৰ্জত পোৱা গৈছে। আনহাতে, হ’ম ইৰেক্টাছ (Homo erectus) প্ৰজাতি, যি থিয় হৈ চলিব পাৰে, তাৰ জীৱাশ্ম আফ্ৰিকা, এছিয়া আৰু ইউৰোপত পোৱা গৈছে।
এইসকল জীৱাশ্মৰ অধ্যয়নৰে বিজ্ঞানীসকলে এই সিদ্ধান্ত লৈছে যে প্ৰায় ২০-২৫ লাখ বছৰ পূৰ্বে হ’মিনিডসকলে আফ্ৰিকাৰ পৰা বিশ্বৰ বিভিন্ন অঞ্চললৈ প্ৰব্ৰজন আৰম্ভ কৰিছিল। এই বিকাশৰ ফলত আজি আমি দেখা পাইছোঁ হ’ম চেপিয়েন (Homo sapiens)—অর্থাৎ আধুনিক জ্ঞানী আৰু চিন্তাশীল মানুহ।
ঘ) নগৰীয়া জীৱন আৰম্ভৰ লগে-লগে যিবোৰ নতুন অনুষ্ঠান গঢ়ি উঠিছিল, সেইবোৰৰ কোনবোৰ ৰজাৰ উদ্যমৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল আছিল ?
উত্তৰঃ প্ৰথমতে, সভ্যতাৰ জন্ম নগৰৰ লগত জড়িত। খেতি-কামত অগ্ৰগতি হোৱাৰ লগে লগে মানুহৰ বসতি এটি স্থানত স্থায়ী হৈ পৰিল। ফলস্বৰূপে গঢ়ি উঠিল নগৰ—এক নতুন ধৰণৰ সামাজিক আৰু আৰ্থ-ৰাজনৈতিক গঠন। নগৰৰ বিকাশৰ লগে লগে বিভিন্ন অনুষ্ঠান বা সংগঠনৰো জন্ম হ’ল, যেনে—অধিক সংগঠিত ধৰ্মীয় আচাৰ, বাণিজ্যিক ব্যৱস্থা, আইনি ব্যৱস্থা, শিক্ষা ব্যৱস্থা, ৰাজনৈতিক প্ৰশাসন, আৰু সৈন্যবাহিনী।
এই অনুষ্ঠানসমূহক সফলভাৱে গঢ়ি তোলাৰ বাবে এক শক্তিশালী নেতৃত্বৰ প্ৰয়োজন হৈছিল, যাৰ পূৰণ কৰিছিল ৰজাসকল। সেই সময়ত ৰজাই আছিল ৰাজ্যৰ কেন্দ্ৰবিন্দু—তেওঁয়ে সমাজত শৃংখলা ৰক্ষা কৰা, আয়-ব্যয়ৰ পৰিচালনা, যুদ্ধৰ সময়ত নেতৃত্ব দিয়া, আৰু ৰাজনৈতিক, ধৰ্মীয় তথা আইনি অনুষ্ঠানসমূহ ৰক্ষা কৰা আদি দায়িত্ব পালন কৰিছিল।
উদাহৰণস্বৰূপে, ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানসমূহ—মন্দিৰ নিৰ্মাণ, পূজাৰ বিধান, আৰু যাজকৰ ব্যয়—এইবোৰ ৰজাৰ অনুদান আৰু আদেশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল। তদুপৰি, ৰজাই আইনি ব্যৱস্থাৰো ভিত্তি স্থাপন কৰিছিল। ৰাজস্ব (tax) আদায়ৰ ব্যৱস্থাপনা, ন্যায়িক বিচাৰ ব্যৱস্থা, আৰু আৰক্ষী ব্যৱস্থাও ৰজাৰ অধীনেই আছিল।
ইয়াৰ উপৰিও, ৰজাৰ উদ্যোগত গঢ়ি উঠা প্ৰশাসনিক যন্ত্ৰই নগৰৰ অনুষ্ঠানসমূহ সুদৃঢ় কৰি ৰাখিছিল। শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ বিকাশ, ইতিহাস ৰক্ষাৰ ব্যৱস্থা, ৰাজনৈতিক নথিপত্ৰৰ সংৰক্ষণ—এই সকলোবোৰে ৰজাক এক কেন্দ্ৰীয় চৰিত্ৰ ৰূপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
ঙ) প্ৰাচীন কাহিনীবোৰে মেছোপটেমীয়া সভ্যতাৰ বিষয়ে কি কয় ?
উত্তৰঃ প্ৰাচীন মেছোপটেমীয়া সভ্যতা – যিটো টাইগ্ৰিছ-ইউফ্ৰেটিছ নদীৰ উপত্যকাত আজিৰ ইৰাকৰ মাটিত খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩৫০০ৰ পৰাই বিকশিত হৈছিল – তাৰ চিন্তা, বিশ্বাস আৰু জীৱনযাত্ৰাৰ এক অপূৰ্ব আৰ্চি হৈছে প্ৰাচীন সাহিত্যিক কাহিনী আৰু মহাকাব্যবোৰে। এইবোৰ কেৱল মনোৰঞ্জন নহয়, বৰঞ্চ এক জীৱন্ত ইতিহাস, যিয়ে আমাক সেই সুদূৰ অতীতৰ ৰহস্যময় পৃথিৱীখনৰ হৃদয়ভেদী চিত্ৰ এটা দাঙি ধৰে।
১. সৃষ্টি, দেৱতা আৰু মানুহৰ সম্বন্ধৰ বৃত্তান্ত: মেছোপটেমীয়া সভ্যতাৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ কাহিনীসমূহে সৃষ্টিৰহস্য আৰু দেৱতাসকলৰ লগত মানুহৰ জটিল সম্বন্ধক কেন্দ্ৰ কৰি ৰচিত হৈছিল। “এনুমা এলিছ” নামৰ মহাকাব্যই বৰ্ণনা কৰে কেনেকৈ আদি সাগৰৰ পৰা দেৱতা মাৰ্দুক ৰ উত্থান হৈছিল, আৰু তেওঁ কিভাবে বিশৃংখল দানৱী বলিষ্ঠা দেৱী টিয়ামাট ক পৰাস্ত কৰি তেওঁৰ শৰীৰৰ পৰা আকাশ আৰু পৃথিৱী সৃষ্টি কৰিছিল। এই কাহিনীয়ে কেৱল বিশ্বসৃষ্টিৰ কাৰণ নকয়, বৰঞ্চ বাৱিলনৰ প্ৰধান দেৱতা মাৰ্দুকৰ আধিপত্যক বৈধতা প্ৰদান কৰিছিল। আনহাতে, “আট্ৰা-হাছিছ“ৰ মহাকাব্যই কয় যে দেৱতাসকলে নিজৰ কামৰ ভাৰ লাঘৱ কৰিবলৈ এক দাস জাতি হিচাপে মানুহ সৃষ্টি কৰিছিল। কিন্তু মানুহৰ সংখ্যা বাঢ়ি যোৱাত দেৱতা সকলে অসন্তুষ্ট হৈ এক ভয়ংকৰ মহাপ্ৰলয় (Great Flood) পঠিয়াইছিল। এই কাহিনীয়ে প্ৰাচীন মেছোপটেমীয়াসকলৰ এই বিশ্বাসক প্ৰতিফলিত কৰে যে মানুহৰ অস্তিত্ব সম্পূৰ্ণৰূপে দেৱতাসকলৰ ইচ্ছা আৰু কৃপাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।
২. মৰণশীলতা, বীৰত্ব আৰু জীৱনৰ অৰ্থৰ সন্ধান : “গিলগামেছৰ মহাকাব্য” হৈছে বিশ্ব সাহিত্যৰ এক অমূল্য সম্পদ, যিয়ে চিৰন্তন জীৱন (অমৰত্ব)ৰ সন্ধান আৰু মৃত্যুৰ প্ৰতি মানুহৰ ভয় আৰু গ্ৰহণযোগ্যতাৰ দিশবোৰ গভীৰভাৱে অন্বেষণ কৰিছিল। অতি শক্তিশালী কিন্তু অহংকাৰী ৰজা গিলগামেছে তেওঁৰ প্ৰকৃত বন্ধু এংকিদু (Enkidu)ৰ মৃত্যুৰ পিছত একেবাৰে ভাগি পৰে আৰু মৃত্যুৰ হাত সাৰিবলৈ অমৰত্বৰ সন্ধানত ওলাই যায়। তেওঁৰ যাত্ৰাই তেওঁক শেষত এই গুৰুত্বপূৰ্ণ সত্যৰ সন্মুখীন কৰায় যে চিৰন্তন জীৱন মানুহৰ বাবে সম্ভৱ নহয়, কিন্তু এনে কাম কৰি অমৰ হ’ব পাৰি যিয়ে মানুহৰ স্মৃতিত চিৰজীৱী হৈ থাকে। এই মহাকাব্যই মেছোপটেমীয়া মানুহৰ জীৱনৰ ক্ষণস্থায়ীতা আৰু বীৰত্ব, বন্ধুত্ব, শোক আৰু জীৱনৰ অৰ্থৰ প্ৰতি গভীৰ চিন্তা-চৰ্চাক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল।
৩. নৈতিকতা, দায়বদ্ধতা আৰু ৰাজকীয় ভূমিকা: প্ৰাচীন কাহিনীবোৰে সমাজৰ নৈতিক আৰ্হি আৰু ৰজাৰ ভূমিকাৰ বিষয়েও স্পষ্ট ধাৰণা দিছিল। গিলগামেছে আৰম্ভণিতে এজন নিষ্ঠুৰ শাসক আছিল, কিন্তু এংকিদুৰ সৈতে বন্ধুত্ব আৰু পিছৰ যাত্ৰাই তেওঁক এজন ন্যায়পৰায়ণ আৰু জ্ঞানী ৰজালৈ ৰূপান্তৰিত কৰে। এইটোৱে প্ৰাচীন মেছোপটেমীয়া সমাজত এজন সৎ আৰু দায়বদ্ধ শাসকৰ কিমান প্ৰয়োজনীয়তা আছিল, সেই কথা সূচায়। দেৱতাসকলে মানুহক সৃষ্টি কৰাৰ লগতে নৈতিক নিয়মাবলী (মেছ’পটেমীয়া “মে” ধাৰণা) প্ৰদান কৰা বুলিও বিশ্বাস কৰা হৈছিল, যিয়ে সভ্য জীৱন-যাপনৰ নীতি-নিয়ম নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল।
৪. প্ৰাকৃতিক শক্তি আৰু মানৱীয় ভয়ৰ প্ৰতীক: প্ৰাচীন মেছোপটেমীয়া সাহিত্যত প্ৰকৃতিৰ বিভিন্ন শক্তি ক দেৱতা হিচাপে ব্যক্ত কৰা হৈছিল (যেনে – আনু: আকাশৰ দেৱতা, এনলিল: বতাহৰ দেৱতা, এয়া: পানী আৰু জ্ঞানৰ দেৱতা)। এই দেৱ-দেৱীসকল আছিল শক্তিশালী, পৰন্তু মাজে মাজে অনিয়ন্ত্ৰিত, খিয়ালী আৰু নিৰ্দয়ো। মহাপ্ৰলয়ৰ দৰে কাহিনীবোৰে নদীৰ প্লাৱন, খৰাং বা মহামাৰীৰ দৰে প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগৰ সন্মুখীন হোৱা এই সভ্যতাৰ মানুহৰ অন্তৰ্নিহিত ভয় আৰু অনিশ্চয়তা ক প্ৰকাশ কৰিছিল। দেৱতাসকলক সন্তুষ্ট ৰাখিবলৈ বলিদান আৰু প্ৰাৰ্থনাৰ প্ৰয়োজনীয়তা এই ভয়ৰ পৰাই উদ্ভৱ হৈছিল।
৫. ঐতিহাসিক আৰু সাংস্কৃতিক আধাৰ: সেয়েহে, প্ৰাচীন মেছোপটেমীয়া কাহিনী আৰু মহাকাব্যবোৰে আমাক কেৱল মনোৰঞ্জনৰ সামগ্ৰী নিদিয়াকৈ, সেই আদিম অৱতাৰৰ মানুহৰ মন-মানসিকতা, বিশ্বাস প্ৰণালী, সামাজিক সংগঠন, ৰাজনৈতিক ধাৰণা আৰু জীৱনৰ প্ৰতি দৃষ্টিভংগী ৰ এক জ্বলন্ত আৰু গভীৰ দলিল হিচাপে সেৱা আগবঢ়াইছে। এই সাহিত্যিক ঐতিহ্যই প্ৰাচীন মেছোপটেমিয়াক কেৱল নগৰ-ৰাজ্য আৰু আইনৰে (হামুৰাবিৰ বিধান) গঠিত এক শুকান সভ্যতা হিচাপে নাচায়, বৰঞ্চ এক জীৱন্ত, অনুভৱ কৰা, ভয় খোৱা, আশা কৰা আৰু অৰ্থ সন্ধানী এক মানৱ সমাজৰ ৰূপত আমাৰ সন্মুখত উপস্থাপন কৰে। ইয়াৰ জৰিয়তে এই সভ্যতাই মানৱ ইতিহাসৰ “সভ্যতাৰ সূতিকাগাৰ” হিচাপে থকা স্থানটোৰ গুৰুত্ব আৰু জটিলতাক উজ্জ্বল কৰি তোলে।
ঙ) প্ৰাচীন কাহিনীবোৰে মেছোপটেমীয়া সভ্যতাৰ বিষয়ে কি কয় ?
উত্তৰঃ প্ৰাচীন মেছোপটেমীয়া সভ্যতাৰ হৃদয়স্পৰ্শী কাহিনী আৰু মহাকাব্যবোৰে টাইগ্ৰিছ-ইউফ্ৰেটিছৰ উপত্যকাত বাঢ়ি উঠা এই পুৰণি জগতখনৰ জীৱন্ত প্ৰতিচ্ছবি আমাৰ আগত দাঙি ধৰে। এই সাহিত্যিক ৰত্নবোৰে কেৱল মনতৰংগ নুঠোৱাকৈ, সেই যুগৰ মানুহৰ চিন্তা-চৰ্চা, ভয়-আশংকা, বিশ্বাস আৰু জীৱনদৰ্শন ৰ এক গভীৰ আভাস দিয়ে।
১. বিশ্বসৃষ্টিৰ ৰহস্য আৰু দেৱ-মানৱ সম্বন্ধ: “এনুমা এলিছ”ৰ মহাকাব্য ই ধেমালিৰ ঢৌৰে ভৰা আদি সাগৰৰ পৰা দেৱতা মাৰ্দুক ৰ উত্থান আৰু বিশৃংখলাৰ দানৱী দেৱী টিয়ামাট ক পৰাস্ত কৰি তেওঁৰ দেহৰ পৰা আকাশ-পৃথিৱী সৃষ্টি কৰাৰ ৰোমাঞ্চকৰ কাহিনী বৰ্ণনা কৰে। এই কাহিনীয়ে কেৱল সৃষ্টিতত্ত্ব নুবুজায়, বাৱিলনৰ শীৰ্ষ দেৱতা মাৰ্দুকৰ প্ৰাধান্যকো সমৰ্থন কৰে।
(ক) “আট্ৰা-হাছিছ“ৰ উপাখ্যান ই কয় যে কামৰ ভাৰ কমাবলৈ দেৱতাসকলে নিজৰ ছাঁৰেৰে মানৱ জাতি সৃষ্টি কৰিছিল। কিন্তু মানুহৰ কোলাহল বাঢ়ি যোৱাত দেৱতাসকল বিৰক্ত হৈ ধ্বংসকাৰী মহাপ্ৰলয় পঠিয়ায়। এই কাহিনীয়ে সূচায় যে মেছোপটেমীয়া মানুহে নিজকে দেৱতাসকলৰ সম্পূৰ্ণ অধীনস্থ বুলি গণ্য কৰিছিল।
২. অমৰত্বৰ হেঁপাহ আৰু জীৱনৰ সাৰ্থকতা: “গিলগামেছৰ মহাকাব্য” হৈছে বিশ্ব সাহিত্যৰ এক অমূল্য সম্পদ। শক্তিশালী কিন্তু অহংকাৰী ৰজা গিলগামেছে তেওঁৰ হৃদয়ৰ বান্ধৱী এংকিদু ৰ মৃত্যুৰ পিছত মৰ্মাহত হয়। মৃত্যুৰ ভয়ে তেওঁক চিৰঞ্জীৱী হোৱাৰ সন্ধানত উদ্বুদ্ধ কৰে।
(ক) তেওঁৰ দুঃসাহসিক অভিযানৰ অন্তত তেওঁ গম পায় যে মৰণশীলতা মানৱ জীৱনৰ চিৰন্তন সত্য। কিন্তু এই উপলব্ধিয়েই তেওঁক শিকায় যে জীৱনৰ সাৰ্থকতা অমৰত্বত নহয়, বৰঞ্চ উচ্চমূল্যবোধ, বীৰত্বপূৰ্ণ কাম আৰু শাশ্বত স্মৃতিত বাচি থাকিব পৰাতহে নিহিত আছে। ইয়ে মেছোপটেমীয়া মানুহৰ চিন্তাৰ গভীৰতা আৰু বাস্তৱবাদিতাক প্ৰতিফলিত কৰে।
৩. নৈতিকতা, দায়বদ্ধতা আৰু শাসনৰ আদৰ্শ: গিলগামেছৰ কাহিনীটোৱে এজন দায়িত্বশীল শাসক ৰ ৰূপান্তৰকো চিত্ৰিত কৰে। প্ৰথমতে নিষ্ঠুৰ ৰজা জনে এংকিদুৰ সৈতে বন্ধুত্ব আৰু পিছৰ অভিজ্ঞতাৰ জৰিয়তে এজন ন্যায়পৰায়ণ আৰু জ্ঞানী শাসকলৈ ৰূপান্তৰিত হয়।
(ক) দেৱতাসকলে মানুহক সৃষ্টি কৰাৰ লগতে “মে” নামৰ এক নৈতিক আৰু সামাজিক নিয়মাৱলীও দান কৰা বুলি বিশ্বাস আছিল। এই “মে” ধাৰণাই পবিত্ৰ কৰ্তব্য, ৰাজকীয় দায়িত্ব, বিবাহ, শিল্প আদি জীৱনৰ প্ৰতিটো দিশ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল। ইয়াৰ দ্বাৰা শৃংখলাবদ্ধ সমাজ গঠনৰ প্ৰয়াস স্পষ্ট হয়।
৪. প্ৰকৃতিৰ শক্তি আৰু মানৱিক ভয়ৰ অভিব্যক্তি: মেছোপটেমীয়া দেৱ-দেৱীসকল আছিল প্ৰকৃতিৰ বিভিন্ন শক্তিৰ মূৰ্ত ৰূপ। আনু (আকাশ), এনলিল (বতাহ/বজ্ৰ), এয়া (জল/জ্ঞান), ইষ্টাৰ (প্ৰেম/যুদ্ধ) আদি দেৱতাসকল শক্তিশালী, কিন্তু চঞ্চল আৰু ৰোষানলেও জ্বলিব পাৰে।
(ক) মহাপ্ৰলয়ৰ দৰে কাহিনীবোৰে নদীৰ প্লাৱন, খৰাং বা মহামাৰীৰ দৰে প্ৰাকৃতিক বিভীষিকাৰ সন্মুখীন হোৱা এই সভ্যতাৰ মানুহৰ অন্তৰ্নিহিত ভয় আৰু অসহায়বোধক প্ৰকাশ কৰে। দেৱতাসকলক সন্তুষ্ট ৰাখিবলৈ নিয়মিত পূজা-অৰ্চনা আৰু বলিদানৰ প্ৰথা ইয়াৰে পৰাই উদ্ভৱ হৈছিল।
৫. এক সাংস্কৃতিক আৰু ঐতিহাসিক ভেঁটি: সাৰথি হৈ, এই প্ৰাচীন কাহিনীবোৰে আমাক মেছোপটেমীয়া সভ্যতাৰ হৃদয় আৰু আত্মালৈ লৈ যায়। ইহঁতে কেৱল হামুৰাবিৰ আইন বা জিগুৰাটৰ স্থাপত্যৰে গঠিত শুকান ইতিহাসক নুবুজায়, বৰঞ্চ সেই সময়ৰ মানুহৰ আনন্দ-বেদনা, আশা-নিৰাশা, ধৰ্মীয় বিশ্বাস আৰু দাৰ্শনিক চিন্তাৰ এক জ্বলন্ত দলিল হিচাপে সেৱা আগবঢ়ায়। এই সাহিত্যিক ঐতিহ্যই প্ৰমাণ কৰে যে মেছোপটেমীয়া আছিল কেৱল “সভ্যতাৰ সূতিকাগাৰ”ই নহয়, এক জীৱন্ত, অনুভৱ কৰা আৰু গভীৰ চিন্তা কৰা মানৱ সমাজো আছিল। ইয়াৰ জৰিয়তে ই মানৱ সভ্যতাৰ আৰম্ভণিৰ এক অপূৰ্ব আৰু চিৰস্ফূৰ্ত আধ্যায় হৈ আজিও আমাৰ সন্মুখত জিলিকি আছে।
চ) এখন নগৰ স্থাপনৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় উপাদানবোৰ বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰঃ এখন জীৱন্ত নগৰ কেৱল ইটা-পাথৰেৰে গঠিত এটা ঠাই নহয়; ই হৈছে সভ্যতাৰ সজীৱ প্ৰতীক, মানৱীয় সৃষ্টিশীলতাৰ এক জটিল আৰু সুন্দৰ বাস্তৱ ৰূপ। নগৰ এখন স্থাপন কৰা হৈছে এক মহাযাত্ৰা, য’ত প্ৰকৃতি, মানুহ, কৌশল আৰু স্বপ্নৰ মিলন ঘটে।
এখন সুস্থিৰ নগৰ স্থাপনাৰ বাবে নিম্নলিখিত উপাদানবোৰ বিশেষভাৱে প্ৰয়োজনীয় –
১. ভৌগোলিক স্থান আৰু পৰিবেশ: এখন নগৰ গঢ়ি তুলিবলৈ প্ৰথমে এটা উপযুক্ত ভৌগোলিক স্থান বাছনি কৰাটো অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। পানীৰ উৎসৰ ওচৰ, উৰ্বৰ ভূমি, পৰিবহণযোগ সুবিধাজনক স্থান, আৰু প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগৰ পৰা সুৰক্ষিত এলাকা নগৰ স্থাপনাৰ বাবে অনুকূল।
২. জনসংখ্যা আৰু সমাজ: নগৰ হোৱাৰ বাবে এটা নিৰ্দিষ্ট জনসংখ্যা আৰু সামাজিক গঠন অনিবার্য। এই সমাজৰ ভিতৰত বিভিন্ন বৰ্গ, জাতি, ধৰ্ম আৰু পেছাৰ মানুহে একেলগে বাস কৰে, যিয়ে এক বৈচিত্ৰ্যময় সংস্কৃতিক গঢ়ি তোলে।
৩. আৰ্থ-নৈতিক গঠন: নগৰ স্থাপনাৰ অন্যতম আধাৰ হ’ল অৰ্থনৈতিক দিশ। বাণিজ্য, উদ্যোগ, সেৱা ক্ষেত্ৰ আৰু কৰ্মসংস্থাপন নগৰৰ অস্থিত্বক সুদৃঢ় কৰে। ব্যস্ত বজাৰ, উদ্যোগিক অঞ্চল, আৰু পুঁজিৰ সঞ্চালনে নগৰলৈ জীৱন্ততা আনে।
৪. পৰিবহণ আৰু যোগাযোগ ব্যৱস্থা: এখন নগৰৰ সফল বিকাশৰ বাবে উন্নত পথ-ঘাট, যান-বাহনৰ সুবিধা, ব্ৰিজ, ৰে’লপথ, বিমানবন্দৰ আদি যোগাযোগৰ উপাদানসমূহ প্ৰয়োজন। এইসকলৰ সহায়ত মানুহ আৰু সামগ্ৰীৰ চলাচল সহজ হয়, যিয়ে অৰ্থনৈতিক গতি আনিবলৈ সহায় কৰে।
৫. বাসগৃহ আৰু গৃহ-ব্যৱস্থা: নগৰবাসীৰ বাবে পৰ্যাপ্ত আৰু উপযুক্ত বাসগৃহ গঠন নগৰ স্থাপনাৰ এটা মুখ্য উপাদান। এইক্ষেত্ৰত বস্তি-উন্নয়ন, বহুতল ঘৰ, বিদ্যুৎ-পানী-নিকাশী ব্যৱস্থা আদিয়ে সহায়ক ভূমিকা পালন কৰে।
৬. শিক্ষা, স্বাস্থ্য আৰু ন্যায়বিচাৰ ব্যৱস্থা: এখন নগৰৰ মানৱ উন্নয়ন নিশ্চিত কৰিবলৈ বিদ্যালয়, মহাবিদ্যালয়, চিকিৎসালয়, আদালত আদি প্রতিষ্ঠানসমূহৰ উপস্থিতি জৰুৰী। এইসকল উপাদানে নাগৰিকসকলৰ গুণগত মান উন্নত কৰে।
৭. চৰকাৰী আৰু প্ৰশাসনিক গঠন: নগৰ চলাবলৈ এক সংগঠিত চৰকাৰী ব্যৱস্থা প্ৰয়োজন। নগৰ নিগম, পৌৰসভা, আৰক্ষী প্ৰশাসন, নাগৰিক সেৱা বিভাগ আদি সংস্থাসমূহ নগৰৰ শৃংখলা, পৰিচালনা আৰু উন্নয়নৰ দায়িত্ব লয়।
৮. সাংস্কৃতিক আৰু ধৰ্মীয় উপাদান: মন্দিৰ, মছজিদ, গীৰ্জা, নাটমন্দিৰ, সংগীতালয়, পাঠাগাৰ আদি উপাদানসমূহ নগৰৰ সাংস্কৃতিক পৰিচয় গঢ়ি তোলে। এইবোৰে নগৰবাসীৰ মানসিক বিকাশ আৰু সংস্কৃতিৰ সংৰক্ষণত সহায় কৰে।
ছ) প্ৰাচীন নগৰীয়া জীৱনৰ তাৎ,পৰ্য্য ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ নগৰীয় জীৱন প্ৰাচীন যুগতে সমাজৰ এক নতুন পৰ্যায়ৰ সূচনা কৰিছিল। মহানগৰ বা নগৰ কেবলমান বহুল জনসংখ্যাৰ ঠাই নহয়; ই এক সংগঠিত জীৱনপদ্ধতি, য’ত আৰ্থ-সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক দিশবোৰে বিশেষ ৰূপ লৈ উঠে।
নগৰীয় জীৱনৰ অৰ্থনৈতিক তাৎপৰ্য: নগৰ গঠনৰ প্ৰথমতে খাদ্য উৎপাদন বাহিৰেও অন্য বহু কাৰ্য আৰম্ভ হয়। ব্যৱসায়-বাণিজ্য, হস্তশিল্প, নিৰ্মাণ, চাকৰি আদিয়ে নগৰীয় জীৱন গঠন কৰে। নগৰৰ বাসিন্দাসকল সকলো কামত আত্মনিৰ্ভৰশীল নহয়। তেওঁলোকে অন্য ঠাইৰ পৰা সামগ্ৰী অনায়, যেনে—ধাতু, ইন্ধন, পাথৰ বা ৰঙীন পাথৰ। উদাহৰণস্বৰূপে, শিল-কাটোঁতা এজন কাষাৰ, তাম বা টিনৰ হাতিয়াৰ নিজে বনাব নোৱাৰে, সেয়ে তেওঁ আন স্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
শ্ৰম বিভাজন আৰু বিশেষীকৰণ: নগৰীয়া জীৱনৰ অন্যতম বৈশিষ্ট্য হ’ল কামৰ বিভাজন। প্ৰত্যেকে নিজৰ নিজৰ কাম কৰে—হাতিয়াৰ বনোৱা, শস্য উৎপাদন, চিল-মোহৰ কটা, কাঠৰ বস্তু তৈয়াৰ কৰা আদি। এইধৰণৰ কামবোৰ সঠিকভাৱে চলাবৰ বাবে সমন্বয়ৰ প্ৰয়োজন হয়।
বাণিজ্য আৰু সংৰক্ষণ ব্যৱস্থা: নগৰৰ বাবে খাদ্য আৰু সামগ্ৰী আন ঠাইৰ পৰা অনা হয়, যাৰ বাবে সংগঠিত বাণিজ্য আৰু ভঁৰালৰ (godown) ব্যৱস্থা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, গাঁৱৰ পৰা শস্য আহে আৰু নগৰত জমা কৰি প্ৰয়োজনমতে বিতৰণ কৰা হয়।
সামাজিক সংগঠন আৰু ব্যৱস্থাপনা: এতিয়া কামবোৰ সফলভাৱে চলাবৰ বাবে এক সামাজিক সংগঠন আৰু ব্যৱস্থাপনৰো প্ৰয়োজন হয়। বিশেষকৈ যিসকলে নিৰ্দেশ দিয়ে, তেওঁলোকৰ মতে বাকীসকলে কাম কৰে। এই ব্যৱস্থা নগৰীয় জীৱন চলাবলৈ জৰুৰী।
লিখিত ৰেকৰ্ড আৰু প্ৰশাসন: নগৰীয় অৰ্থনীতি, ভঁৰাল ব্যৱস্থা, আদান-প্ৰদানৰ বাবে লিখিত ৰেকৰ্ড বা নথিপত্ৰৰো প্ৰয়োজন হয়। এইবোৰে নগৰৰ ব্যৱস্থাপনাত সহায় কৰে।
জ) হাডজাসকলৰ জীৱন-প্ৰণালীৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰঃ হাডজাসকল হৈছে আফ্ৰিকাৰ এখন প্ৰাচীন জাতি, যিসকলে চিকাৰী আৰু খাদ্য-সংগ্ৰহকাৰী ৰূপে জীৱন যাপন কৰে। তেওঁলোকে ইয়াচী হ্ৰদৰ কাষৰ পৰা প্ৰাচীনকালতে জীৱন আৰম্ভ কৰিছিল। ইয়াচী হ্ৰদখন এখন শুকান আৰু শিলাময় উপত্যকাৰ মাজত অৱস্থিত। অঞ্চলটোত কাঁইটীয়া জোপোহা, একাছিয়া গছ, আৰু বিভিন্ন বনৰীয়া ফল-মূল পোৱা যায়।
বিশ শতিকাৰ আৰম্ভণিত, এই অঞ্চলত হাতী, গঁড়, জিৰাফ, জেব্ৰা, হৰিণা, বেবুন, সিংহ, চিতাবাঘ, হায়েনা আদি বহু বন্য প্ৰাণী পোৱা গৈছিল। এইবোৰৰ ভিতৰত হাতীৰ বাহিৰে হাডজাসকলে অধিকাংশ জীৱ-জন্তু চিকাৰ কৰি খাইছিল। সিহঁতে অসংখ্য জীৱ বধ নকৰাৰ বাবে জীৱ-জন্তু বিলাক নিঃশেষ হোৱা নাছিল।
তেওঁলোক গছৰ ফল-মূল, শাক-পাছলি, বীজ আৰু মৌ খায়। অঞ্চলটোত খৰাং বা শীতকালৰ সময়তো এই খাদ্যসামগ্ৰী যথেষ্ট পৰিমাণে পোৱা যায়। বিশেষকৈ মৌ সংগ্রহ হাডজাসকলৰ বাবে এটা গুৰুত্বপূর্ণ খাদ্য আছিল। কোনো কোনো বছৰত মৌ বা অন্যান্য খাদ্যৰ পৰিমাণ বেছি বা কম হ’ব পাৰে, কিন্তু সম্পূৰ্ণ অভাৱ দেখা নেদেখায়।
তেওঁলোকে পানী আনিবলৈ সাধাৰণতে পানীৰ পৰা ১ কিমি দূৰত শিবিৰ পাতি থাকিব পাৰে। সিহঁতে পানীৰ অভাৱ তেনেকৈ অনুভৱ নকৰে। শিবিৰসমূহ সাধাৰণতে শিলাখণ্ড বা গছৰ মাজত পতা হয়।
হাডজাসকলৰ সমাজত ভূমি বা সম্পদৰ ওপৰত কোনো ব্যক্তিগত অধিকাৰ নাই। যিকোনো লোক য’ত ইচ্ছা থাকিব পাৰে, চিকাৰ কৰিব পাৰে, ফল-মূল বা পানী সংগ্ৰহ কৰিব পাৰে।
তেওঁলোকৰ খাদ্যৰ প্ৰায় ৮০ শতাংশ উদ্ভিদজাত (ফল-মূল, শাক-পাছলি) আৰু মাথোঁ ২০ শতাংশ মাংস বা মৌ হয়। গ্ৰীষ্মকালত শিবিৰ সৰু আৰু সিচৰতি হৈ থাকে, কিন্তু শীতকালত পানী কমি যোৱাৰ বাবে ডাঙৰ শিবিৰ পাতি একেলগে থাকে।
৪। চমুটোকা লিখা
ক) আদিম মানৱৰ সঁজুলি নিৰ্মাণ ।
উত্তৰঃ আদিম মানৱৰ জীৱনত সঁজুলিৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল। যদিও হাতিয়াৰ ব্যৱহাৰ কেৱল মানুহৰ কাৰ্য নহয়, তথাপি মানুহে যি কৌশলগতভাৱে সঁজুলি নিৰ্মাণ আৰু ব্যৱহাৰ কৰিছিল, সেয়া বনমানুহৰ পৰা সম্পূৰ্ণ পৃথক। চিম্পাঞ্জীৰ দৰে কিছু প্ৰজাতিয়ে নিজে সজা হাতিয়াৰ ব্যৱহাৰ কৰে যদিও, সেইবোৰ সৰল আৰু সীমিত। মানুহৰ সঁজুলি ব্যৱহাৰৰ লগত স্মৃতিশক্তি, জটিল চিন্তা শক্তি আৰু কাৰিকৰী দক্ষতা জড়িত।
হাতৰ গঠন আৰু স্নায়ুতন্ত্ৰৰ অভিযোজনৰ বাবে মানুহে সঁজুলিবোৰ সুক্ষ্মভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। সঁজুলিৰ নিৰ্মাণৰ প্ৰথম প্ৰমাণ ইথিওপিয়া আৰু কেনিয়াৰ অঞ্চলত পোৱা গৈছে, যি সম্ভৱত অষ্টাল’পিথেকাচসকলৰ দ্বাৰা প্ৰস্তুত হৈছিল। যদিও এই সঁজুলিবোৰ পুৰুষে নে মাইকীয়ে বনাইছিল, সেয়া স্পষ্ট নহয়, তথাপি দুয়োয়ে একেলগে কৰাই অধিক সম্ভাৱনীয়। সঁজুলি প্ৰস্তুতৰ এই প্ৰবণতা মানুহৰ সভ্যতাৰ প্ৰথম খোজ আছিল।
খ) মেছোপটেমিয়া ।
উত্তৰঃ “মেছোপটেমিয়া” শব্দটো গ্ৰীক ভাষাৰ “Mesos” (মাজ) আৰু “Potamos” (নৈ) শব্দৰ পৰা আহিছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে “নৈৰ মাজৰ দেশ”। ই টাইগ্ৰিছ আৰু ইউফ্ৰেটিছ নদীৰ মাজত অৱস্থিত এখন সমৃদ্ধ প্ৰাচীন সভ্যতা আছিল, যি বৰ্তমানৰ ইৰাকত অৱস্থিত। সাহিত্য, গণিত, জ্যোতিষ শাস্ত্ৰ, নগৰ পৰিকাঠামো আদিত মেছোপটেমিয়া উন্নত আছিল।
১৮৪০ চনৰ পৰা ইয়াত পুৰাতাত্ত্বিক খনন আৰম্ভ হয়, যাৰ জৰিয়তে নগৰ, ভৱন, মোহৰ, অলংকাৰ, সমাধি আৰু লিখিত নথি উদ্ধাৰ কৰা হয়। বাইবেলৰ “Old Testament”–ৰ “Book of Genesis”ত এই অঞ্চলৰ উল্লেখ থাকিলেও, মেছোপটেমিয়াৰ গৱেষণা বৈজ্ঞানিক ভিত্তিতো চলি আছিল। মেছোপটেমিয়া ইউৰোপীয় সভ্যতাৰ মূলতঃ অন্যতম উৎস বুলি ধৰা হয়।
গ) ৱাৰ্খা শিৰ
উত্তৰঃ ৱাৰ্খা শিৰ এখন বিশ্ববিখ্যাত নাৰী মুখমণ্ডলৰ মূৰ্তি, যিটো ৩০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বৰ আগতে উৰুকত বগা মাৰ্বেলত খোদিত কৰা হৈছিল। চকুত নীল পাথৰ, শ্বেত খোলা আৰু ক’লা আলকতৰা লগোৱা আছিল, যাৰফলত ই অতি বাস্তৱধর্মী ৰূপ লৈছিল। মুখমণ্ডলৰ সূক্ষ্মতা, থুতুৰি আৰু গালৰ নিৰ্মাণ ই এক উঁচু-মানৰ শিল্পকৃতি হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত কৰে। সম্ভৱতঃ এই মূৰ্তি আঁতৰৰ পৰা অনা কঠিন পাথৰত খোদিত হৈছিল।
ঘ) নগৰীয়া শিল্প-কৃতি হিচাপে মোহৰ
উত্তৰঃ মেছোপটেমীয়াৰ মোহৰসমূহ প্ৰাচীন নগৰীয় শিল্পৰ এটি অপূৰ্ব নিদৰ্শন। ইয়াত চুঙা-আকাৰৰ মোহৰ ব্যৱহাৰ হৈছিল যিবোৰ মাটিৰ ওপৰত গোটাই দিলে সুন্দৰ নক্সা, নাম আৰু উপাধিৰ ছাপ পোৱা গৈছিল। কুমাৰ মাটিৰ ওপৰত ঘূৰাই দিয়াৰ পিছত ছাপবোৰ স্পষ্টকৈ দেখা পোৱা যেতিয়া, ই নিশ্চিতকৰণ বা প্ৰত্যয়িক দলিল হিচাপে কাম কৰিছিল। এই মোহৰবোৰ নিকাশৰ বাবে কৌশলী শিল্পীৰ প্ৰয়োজন আছিল। নগৰীয় ব্যৱস্থাপনা আৰু বাণিজ্যৰ বাবে এই মোহৰবোৰ অতি প্ৰয়োজনীয় হৈছিল।